تئاتر «ضحاک» اثر سامی‌بیک عثمانی یکی از آثار قابل توجه است که در آغاز انقلاب مشروطه در ایران ترجمه شد. این اثر برای نخستین بار در سال ۱۳۲۳ قمری در مطبعه خورشید چاپ شده است.
در عصر قاجار ترجمه از ترکی عثمانی رواج جدی داشته است. از آنجا که ترکان بیش از ایرانیان به نهضت ترجمه روی آورده و نسبت به ترجمه به‌ویژه از زبان فرانسه در این کشور قوی‌تر بوده و مترجمان بسیاری در ایران به ترجمه از این زبان روی آورده‌اند، حتی آثار برخی از نویسندگان فرانسوی نیز از ترکی به فارسی برگردانده شده است.
درباره مترجم این اثر دانسته‌های اندکی در دست است. از محل تولد او خبری نیست و درگذشتش را از سال ۱۳۲۳ قمری به بعد دانسته‌اند. او لقب امیر تومانی هم داشته و در منابع از او به عنوان مترجم یاد شده است. وی فرزند میرزا علی‌اکبرخان آجودان‌باشی است.
اهمیت این نمایشنامه به دلیل محتوای ضداستبدادی و ضداستعماری و انتشار آن نیز هم‌زمان با تحرکات مشروطه‌خواهان بوده است. افزون بر آن ابعاد نمایشی اساطیر ایرانی اثر، ارزش نمایش ملی را به ایرانیان هم نشان می‌دهد.
خود سامی‌بیک در مقدمه‌ای که بر اثرش نوشته، چنین آورده است: «در مقدمه یکی از تألیفات سابقه خودم که منتشر است ایراد کرده بودم که مرقومات من از اتفاقات ملی تواریخ اسلاف مشحون است. این قصه (ضحاک) به کلی هم اگر ملی گفته نشود، مادامی که ما مبحوث عنه او در تواریخ اسلاف و ادبیات اسلامیه مشهور و متواتر است، باز یک اندازه‌ای می‌توان ملی شمرد. این قصه یک قصه تاریخی است. در قسم تئاتر ادبیات ادبای غربی که استادان ما هستند، و بخصوص شکسپیر و ویکتور هوگو، استادان سخن قصه‌هایی را که مستند به تاریخ است، لزوم صدقض را به وقایع تاریخیه به حکم یک قاعده صحیحیه‌ای گذاشته‌اند.»
مترجم موفق شده ترجمه‌ای قابل قبول از این اثر ارائه دهد. به گونه‌ای که ذکاءالملک فروغی درباره آن می‌نویسد: «تمام را به دقت دیدم آفرین به جناب استاد من … فعلاً که بهتر از این ممکن نیست مگر روزگاری بگذرد و طبایع در این کارهای مشکل، بزرگ و پرورده شود.»
داستان سامی‌بیک البته با روایات اساطیری در متون فارسی و عربی اختلافات جدی دارد. در این اثر مارها بدل به موجودات مقدسی شده‌اند که باید در برابرشان سجده کرد، در حالی که در روایت شاهنامه مارها بر دو دوش ضحاک برآمده‌اند و این شیطان است که با بوسیدن کتف‌های ضحاک این بلا را بر او نازل کرده است، بعد هم خود ابلیس در لباس مبدل و در قالب آشپزی راهنمای ضحاک می‌شود تا مغز سر جوانان را خوراک ماران کند. شتاب ابلیس برای ازبین‌بردن مغز به عنوان مرکز اندیشه و تفکر و نابودی جوانان به عنوان آینده‌ساز، اما در اثر سامی‌بیک موبدان جایگزین ابلیس شده و آنان هستند که ضحاک را به کشتن کودکان و قربانی‌کردن در پیشگاه ماران رهنمون می‌شوند. در اثر سامی‌بیک ستایش ماران در برابر رهروان آیین جم قرار دارد که ستایشگر نورند.
درباره نویسنده اثر اطلاعات قابل توجهی در دست نیست و از او جز همین اثر، کتاب دیگری به فارسی ترجمه نشده است؛ اما روشن است که آثار دیگری نیز داشته است. در این کتاب از مجموعه «گنجینه ادبیات نمایشی عصر قاجار» این اثر بعد از سال‌ها با ویراستی جدید انتشار یافته است.
کتاب «تیاتر ضحاک» نوشته سامی‌بیک عثمانی با ترجمه میرزا ابراهیم‌خان آجودان‌باشی به کوشش فرید مرادی و ثمین بزرگمند در ۱۵۵ صفحه، شمارگان ۳۳۰ نسخه و قیمت از سوی انتشارات «کتاب دیدآور» منتشر شد.
ثبت دیدگاه